Category: Ministerial service and personnel

Era uma vez um homem de Deus chamado Jesus. Ele trouxe aos oprimidos de sua terra a boa notIcia do estabelecimento de uma nova ordem revolucionária para os homens e a sociedade humana. Ele tratou do assunto em termos de estabelecimento do reino de Deus nas vidas dos individuos e entre os homens. Proclamou esta notIcia no seu estilo próprio de vida e comportamento tanto quanto na sua pregação, e fazia o que pregava. Ele era tão consistente que morreu ao invés de faltar ao seu compromisso de obediência e sinceridade para com a vontade e serviço piedoso de Deus e responsabilidade para com seus semelhantes.
Jesus nos deu não só intuições, visão e verdade; não somente nos ensinou e mostrou um modo de vida que leva a uma total libertação, maturidade e auto-realização como filhos de Deus; mas partilhou conosco o sea próprio+ espIrito e vivificou nossos esforços humanos de modo a nos levar a uma nova qualidade e intensidade de vida.
Durante a sua vida, a personalidade magnética, o estilo atraente de vida de Jesus e seu forte e reto ensinamento lhe grangearam muitos amigos e admiadores (e inimigos também). Pouco a pouco ele tinha muitos discípulos que o seguiam; dava-lhes muita atenção e cuidado e lhes pedia que se comprometessem a deixar que Deus reinasse em suas vidas e partilhar com outros aquilo que tinham recebido dele. De fato, ele estava promovendo uma inteira reestruturação e renovação de toda a sociedade humana; aos poucos, em anos posteriores, as implicações de seus ensinamentos foram apreciadas.
Na terra onde Jesus vivia alguns de seus correligionarios tinham-se prontificado a levar uma vida tranqüila e de recolhimento em comunidade à margem do deserto. Mesmo tendo vindo de uma tradição de estima pela virilidade e a familia, alguns deles estavam propensos a buscar a sua realização e expressão criativa numa especial dedicação a Deus e serviço comunitário. Talvez seus motivos fossem parcialmente enraizados em esquisitices de personalidade, nas pressões de sua época tumultuada, tanto quanto nas insistentes exigências do próprio Deus. Quem poderá julgá-lo, seja nesta ou em situações similares?
Na cultura do Oriente antigo muitas tradições vinham se desenvolvendo, peculiares e características daqueles tempos e lugares. Por exemplo, em algumas sociedades a castração de homens era aceita por algumas razões, e os eunucos tinham papéis especiais e distintos. Uma tarefa prática era a vigilância do harém; para um homem zeloso de suas muitas mulheres um eunuco de confiança era um colaborador útil. Freqüentemente os eunucos tinham as mais proeminentes posições administrativas e militares nos governos; para um rei cioso de sua autoridade e temeroso de seu trono, um homem necessariamente sem ambições dinásticas era um colaborador muito útil. No Oriente desenvolveu-se a curiosa concepção de homens tornarem-se eunucos pelo serviço do reino!
O próprio Jesus, é claro, não era oficial da corte nem eunuco; na verdade ele nunca se casou, embora, certamente, fosse um homem que amou e foi profundamente amado. Ele falava de um ideal de homens se comprometendo como se fossem eunucos ao serviço do reino de Deus, e a sua vida demonstrou esse tipo de generosidade e força de propósito.
Os discípulos de Jesus certamente apreciavam uma vida enraizada tão profundamente em Deus que não deixasse tempo ou inclinação para casar-se e constituir familia. Não somente tinham eles sido desafiados a este ideal pelo ensinamento e exemplo de Jesus, mas também suas próprias tradições judias e orientais apoiavam até certo ponto esse ideal. Outra influência na sua atitude em relação ao casamento e à familia era uma atitude peculiar e aberrante em relação à sexualidade. Embora as tradições hebraicas fossem razoáveis e sadias no conceito do homem, o mundo e a cultura greco-romanos, nas quais os seguidores de Jesus se multiplicaram, foram profundamente influenciados por uma filosofia do homem que exagerava a qualidade espiritual de sua natureza ao preço de um gradual descrédito do corporal. Entâo, alguns homens idealistas tendiam a condenar a sexualidade tanto quanto, curiosamente, outros, por razões similares, tendiam a distorcê-la e exagerá-la.
De qualquer maneira, através dos anos, alguns estilos distintos de vida começaram a se desenvolver entre os seguidores de Jesus envolvendo um compromisso para com a vida de solteiro, celibatária. Fosse por atitude escapista, inabilidade psicológica para suportar a sociedade urbana daquele tempo, aceitação literal dos conselhos do evangelho ou ânsia profunda por uma constante dedicação a Deus, seus designios e sua criação, alguns homens iam para os desertos e lugares ermos para serem solitários.
A medida que crescia a sua fama, eles chamavam atenção, admiradores e seguidores e por um tempo este padrão de vida solitária cresceu e tocou profundamente os sentimentos daqueles que viam em tal estilo urna força e compromisso com Deus para os quais eles eram incapazes. Por incrível que pareça, então, esses eremitas, que se punham a margem da sociedade humana, no final das contas acabaram obtendo uma real função social.
Através dos anos este estilo eremítico se expandiu num outro: pequenas fraternidades ou comunidades de celibatários partilhando juntos alguns aspectos da vida e trabalho. Este desenvolvimento aparentemente se consolidou naquilo que veio a ser conhecido como a vida monástica. Mas nesse estilo várias noções e tendências novas entraram em jogo. O mosteiro era de primeiro uma comunidade estável, e considerava-se a serviço de Deus pela qualidade de sua vida e oração e também a serviço dos homens testemunhando as possibilidades da associação humana no Espirito e fornecendo um oásis de refrigério espiritual num mundo cada vez mais árido.
Talvez fosse essa nova consciência que levou os mosteiros a se aproximarem dos centros civilizados. O deserto não é tanto uma terra de ninguém como uma sociedade humana, sem a luz e a vida de Cristo. De qualquer maneira, o mosteiro logo tornou-se um centro de civilização e a comunidade de celibatários se viu cada vez mais com responsabilidade e serviço para outros de fora.

Os primeiros seguidores de Jesus se viram não somente como seus discípulos e herdeiros espirituais, mas também como colaboradores na sua missão. Isto veio não somente do entusiasmo contagiante do tipo de vida que eles viviam mas também do próprio mandato do Senhor. Ele havia ordenado a todos eles, particularmente aos seus doze apóstolos, que dessem testemunho de seu ensinamento pela palavra e exemplo e assim espalhassem o reino de Deus entre os homens.
Uma das qualidades características da vida de Jesus foi o serviço. Ele demonstrou constantemente a disposição de se colocar a serviço dos outros, e transmitiu aos seus servidores o ideal do serviço total como a maior grandeza de um homern. Ensinava-Ihe que o serviço amoroso de Deus e dos homens não conhece limites de qualidade ou quantidade; ele apresentou o exemplo até de atenções menores a outros, e de total desinteresse próprio, até a oferta de sua própria vida. Numa época em que o Messias era esperado como rei, Jesus o revelou como o servo sofredor e exortou os seus discípulos a servirem da mesma maneira.
Este senso de serviço e de missão, que lhes fora confiado, inflamou e guiou seus discípulos. Não só se puseram ao serviço direto da Palavra pelo seu ensinamento e pregação, mas a qualidade de suas vidas também deu testemunho do reino de Deus. Eles se aconselharam e se consolaram, rezaram e sofreram juntos, partilharam suas posses e cuidaram uns dos outros. O servico do amor tornou-se a marca distintiva da primeira comunidade cristã.
Embora todos os cristãos partilhassem da responsabilidade da expansâo do reino, ninguém poderia fazer tudo sozinho. O próprio Jesus havia escolhido certos homens para ter parte especial na responsabilidade da missão comum e um papel particular de serviço. Pouco a pouco uma variedade de serviços especializados ou ministérios se desenvolveram na primitiva comunidade cristã. Alguns eram dirigidos para fora no sentido de envolver uma aproximacão de judeus e gentios que nâo conheciam Cristo; outros eram dirigidos para dentro, como os serviços de administração, coordenação, e organização da própria comunidade cristã, indo desde presidir a eucaristia até o controle de suas financas.
Da mistura inconsciente de vários papéis e funções — ofertante de sacrifício do Antigo Testamento, proclamador da vontade de Deus aos homens, discípulo de Jesus, servo apostólico, presbitero-bispo, presidente da Eucaristia — gradualmente surgiu o personagem que nós conhecernos como padre. De inIcio ele era um homem casado ou solteiro, e exercia o sacerdócio somente algumas vezes ou constantemente. Mas, em pouco tempo, assim que floresceram comunidades cristãs estáveis, fez-se sentir a necessidade de pessoas permanente e inteiramente comprometidas com a responsabilidade pública. Logo os padres e outros ministros, casados ou solteiros, tornaram-se uma espécie de classe dentro da igreja.
Quando o cristianismo se tornou religiâo estatal no século IV, as comunidades cristãs tornaram-se legais, multiplicaram-se e foram uma presença visivel na grande sociedade. Os seus trabalhadores e líderes compromissados assumiram um certo status e autoridade. Num mundo cuja tradição identificava a autoridade civil e sagrada, padres e outros ministros tornaram-se funcionários públicos de uma nova sociedade, a cristã. Enquanto a afluência e influência da Igreja se desenvolviam as dimensões internas do ministério ganhavam ainda mais importância. Também enquanto a sociedade em geral se tornava mais cristã, os parâmetros das sociedades civil e eclesiástica se confundiam num só, e as funções apostólicas exteriores do ministério se rarificaram. O resultado de todas estas mudanças foi a gradual burocratização da classe ministerial numa espécie de serviço eclesiástico-civil, num corpo de membros da Igreja conhecido como o “clero”.
Uma conseqüência necessária dessa evolução foi que o papel do padre gradualmente submergiu no do padre-clérigo; as exigências de ser eclesiástico sufocaram a vocação radical de ser um homem de Deus. A Igreja, é claro, é a assembléia dos servos de Deus, mas, inevitavelmente, a Igreja precisa também ser servida. Ou por confusão do reino com a Igreja — instrumento de sua promoção — ou por decadência da sociedade clássica e estratificação dos papéis no período obscuro, o conceito do padre-clérigo tornou-se confortável e familiar, e aos poucos assumiu cada vez mais as responsabilidades que outrora eram prerrogativas de todo cristão.

Apesar desta institucionalização do papel do padre, as funções do ministério nunca foram concebidas como separadas da pessoa do ministro. Exigiu-se do padre que vivesse uma certa qualidade de vida e mostrasse um certo grau de santidade apropriada à dignidade e sacralidade de sua vocação e funções. Se ele reunia em si a maioria das responsabilidades cristãs de uma maneira proeminente, então deveria ser por excelência um discípulo de Cristo. Especialmente, deveria ser celibatário.
O ideal do celibato para o padre tem várias raízes. Jesus, o único sacerdote da nova dispensação, nunca se casou. Também o próprio Cristo aconselhou o celibato pelo reino dos Déus, e o exemplo de tantas comunidades religiosas testemunhou a permanência deste ideal. Além de considerações menores de natureza político-social ou econômica, uma influência importante no desenvolvimento do ideal foi o conceito vétero-testamentário da pureza ritual, sacerdotal, cujo espirito não era inteiramente desligado de noções estranhas e destorcidas da sexualidade e da moral sexual que se desenvolveram no Ocidente. O celibato era visto sobretudo como continência, e continência como abstenção de um desejo e comportamento profundamente profano e necessariamente poluidor. O sacerdote hebreu, o sacerdote pagão, e sobretudo o sacerdote cristão precisava ser um homem de Deus, um homem separado, um homem purificado; conseqüentemente, tinha de renunciar ou abster-se da função sexual.
Outra corrente de influência foi o desenvolvimento de sacerdotes de ordens religiosas. Os mosteiros tinham seus sacerdotes — não eram eles comunidades cristãs, também? À  medida que o tempo passava, por causa do apreço da dignidade do ofertante da eucaristia e do ministro dos sacramentos, cada vez mais monges tornavam-se sacerdotes. Outra espécie de sacerdote estava aparecendo, mais próximo de suas raízes de discípulo e apóstolo e profundamente ligado a outro ideal de celibato como, por sua vez, se desenvolvera a partir de diversas percepções e situações: o sacerdote-monge.
O sacerdote monástico, paradoxalmente, era um leigo, isto é, ele primeiro enraizou a sua vocação no discipulado geral de Cristo e não era um líder publicamente comissionado e servo civil da comunidade eclesiástica. Mas, à medida que os mosteiros se tornavam corporativamente instituições de elite da Igreja, à medida que floresciam os papéis de serviço dos monges à comunidade de fora e à medida que declinava a qualidade dos sacerdotes “seculares”, os sacerdotes monásticos, aos poucos, se encaixavam em novas funções e em uma nova consciência. Em breve eles também estavam tomando as características de representantes oficiais da Igreja e imperceptivelmente os ideais do sacerdote monástico projetavam-se no sacerdote clerical. Não somente precisava ele ser continente mas dele também se esperava que tivesse o ideal da consagração religiosa.
Disto tudo veio aos poucos predominar um estilo ainda mais complexo: o sacerdote celibatário-apostólico-clerical que ainda, basicamente, permanece conosco até hoje. Em séculos posteriores, as ideais de vida religiosa desenvolveram dimensões mais apostólicas e ativas, e a vida em comum e uma experiência de comunidade religiosa no seminário tornaram-se ideais para o clero. Então, a nossa herança contemporânea é uma mistura de diversos estilos, propósitos e instituições com suas confusões necessárias, tensões e contradições. As distinções canônicas entre o clero secular e regular e a definição do estado religioso oferecem pouca ajuda para desembaraçar a confusão.

Hoje em dia o celibato do sacerdócio católico está sendo largamente questionado mas, muito freqüentemente, o questionamento é feito em termos semanticamente sem sentido. Perguntar se o “sacerdote” deveria ser celibatário é uma contradição, porque o celibato é parte integrante da própria idéia de “sacerdote”; o que se deve perguntar é se a mistura de várias instituições através dos séculos — cada uma por sua vez complexa e altamente evoluida  — como ministério, sacerdócio, clero, e vida religiosa, na instituiç    ão canônica presente do ministro celibatário “secular” é necessária ou necessariarnente sábia.
O compromisso ao celibato pelo reino de Deus na sua dimensão de serviço e testemunho é uma grande e preciosa dádiva para toda a comunidade eclesial. IndivIduos chamados pelo Espírito e dotados com este carisma podem bem ser selecionados a presidir a eucaristia e executar outros serviços sacramentais e magisteriais. Mas o carisma institucionalizado do celibato evangélico está agora sendo visto mais distintamente como a característica marcante da vida religiosa, não do sacerdócio corno tal. A idéia de celibato, historicamente associada ao sacerdócio, era principalrnente a da pureza cultual. Em nosso mundo pós-freudiano, tal nocão pèrdeu muito de seu significado.
No desenvolvimento pessoal de sua vocação, o sacerdote religioso promete primeiro viver segundo os conselhos evangélicos e mais tarde recebe o ministério oficial da Igreja. Curiosamente o sacerdote secular é primeiro tonsurado e recebido no clero, e então, depois de receber vários ministérios menores pede-se-lhe que jure o celibato como uma condição de ordenação para o serviço da diocese. O celibato exigido é realmente uma condição definidora para a entrada permanente no estado clerical e é mais para o serviço da Igreja que do reino
Uma das riquezas da Igreja antiga era a grande variedade de ministérios e dons do Espírito tão largamente distribuIdos na comunidade cristã. Entretanto, a concentração crescente, através dos séculos, da responsabilidade cristã nas mãos do clero limitou necessariamente o desenvolvimento do apostolado e produziu um estilo destorcido e truncado da vida leiga cristã. Um dos aspectos da renovação da Igreja neste século foi a redescoberta da participação de cada um de seus membros numa única missão. A crescente consciência do sacerdócio comum de todos os fiéis obriga o padre ordenado, cada vez mais, a buscar o sentido de seu ministério particular no serviço das muitas instituições eclesiásticas que lhe foram confiadas.
Há uma diferença considerável entre a própria instituição de Cristo, de um ministério especial da Igreja nos Apóstolos, e o desenvolvimento posterior de um clero. A influência das idéias pagãs da sacralidade de pessoas sacerdotais e da autoridade dos sacerdotes afetou muito o desenvolvimento das estruturas do ministério na Igreja. Talvez o desafio verdadeiro de hoje nâo seja tanto explorar as relações entre o ministério e o celibato quanto liberar ambas estas instituições das constrições nelas colocadas pelo estado clerical. O que está em jogo é a desestruturação da Igreja como religião e o restabelecimento de seu verdadeiro caráter e missão de movimento ordenado e fermento revolucionário na sociedade humana.
Há necessariamente uma tensão na Igreja entre os requisitos do Espírito e a manutenção das formas humanas e institucionais em que a Igreja subsiste em qualquer momento da história. Certamente esta tensão existe na vida do sacerdote. Do momento de sua primeira inclinação ao sacerdócio ele deve avaliar os requisitos da Igreja e as inspirações do Espírito, e através de sua vida esta dinâmica tem de existir inevitavelmente. O desafio perene à Igreja inteira, ao sacerdócio e ao sacerdote individual é manter um equilíbrio justo. E’ mister desenvolver um ideal de sacerdotes basicamente homens receptivos ao Espírito, livremente buscando sua própria realização no serviço do amor. Isto implica que gradualmente lhes será dada a oportunidade não somente de seguir a espécie de ministério que eles podem melhor oferecer, mas também escolher o estilo de vida — casada on celibatária pelo reino — mais adequada às suas personalidades individuais, necessidades e vocações.

(Tradução do inglês por Antônio Pedro Rache Leal Costa)

(Published in
Concilium 1972/8: Direito Canônico)

Er was eens een Godsman genaamd Jezus. Hij bracht aan de verdrukten van zijn land het goede nieuws van de vestiging van een revolutionaire nieuwe orde voor de mensen en de menselijke samenleving. Hij sprak hierover in termen van het rijk Gods, dat zich realiseerde in het leven van afzonderlijke mensen en in de mensheid. Hij proclameerde dit nieuws in zijn persoonlijke wijze van leven en zijn handelen alsook in zijn spreken en Hij bracht wat Hij preekte in praktijk. Hij was zo consequent dat Hij liever de dood inging dan te schipperen met zijn overgave en gehoorzaamheid en openheid aan de wil van God en aan de liefdedienst en verantwoordelijkeid voor zijn naasten.
Jezus gaf ons niet alleen inzicht, visie en waarheid, Hij leerde en demonstreerde ons niet alleen een levensweg, die leidt tot volledige bevrijding, ontplooiing en zelfverwerkelijking als kind van God maar Hij deelde ons ook zijn eigen geest mee en bezielde onze menselijke pogingen om ons tot een nieuwe kwaliteit en intensiteit van leven te brengen.
Tijdens zijn leven bezorgde Jezus’ magnetische persoonlijkheid, zijn aantrekkelijke levensstijl en zijn duidelijke, krachtige leer Hem veel vrienden en bewonderaars (en ook vijanden!). Langzamerhand had Hij veel volgelingen, die zijn leer aanhingen; Hij besteedde aan hen veel aandacht en zorg en vroeg hun bereid te zijn God te laten heersen in hun leven en aan anderen mee te delen wat zij van Hem hadden ontvangen. Feitelijk werkte Hij aan een totale herstructurering en vernieuwing van heel de menselijke samenleving; geleidelijk werden in de loop der jaren de implicaties van zijn onderricht ingezien.
In het land, waar Jezus leefde, werden sommige van zijn geloofsgenoten geïnspireerd om een rustig en vreedzaam leven te gaan leiden in gemeenschap aan de rand van de woestijn. Hoewel zij stamden uit een traditie, welke mannelijkheid en gezin hoog aansloeg, waren sommigen van hen geneigd hun ontplooiing en creatieve zelfexpressie te zoeken in een speciale toewijding aan God en dienst aan de gemeenschap. Misschien wortelden hun motieven gedeeltelijk in vluchtpogingen van hun persoonlijkheid, in de spanningen van hun roerige tijden en ook in de aanhoudende eisen van de Heer zeif. Wie kan dit uitmaken in deze of gelijksoortige situaties?
In de cultuur van de oude oosterse landen hadden zich vele tradities gevormd, eigen aan en karakteristiek voor die tijden en plaatsen. In sommige samenlevingen bijvoorbeeld werd de castratie van mannen om bepaalde redenen geaccepteerd en hadden eunuchen speciale en aanzienlijke functies. Een praktische taak was die van haremdienaar; voor een man, angstvallig wakend over zijn vele vrouwen, was een betrouwbare eunuch een waardevol medewerker. Eunuchen bekleedden vaak de belangrijkste administratieve en militaire posities in de regeringen; voor een koning, die angstvallig waakte over zijn gezag en bezorgd was voor zijn troon, was een man, die noodgedwongen geen dynastieke ambities kende, een uiterst nuttige medewerker. In het oosten ontwikkelde zich het merkwaardig fenomeen dat sommige mannen eunuch werden in dienst van het koninkrijk.
Jezus zeif was natuurlijk geen hoffunctionaris of eunuch; Hij is inderdaad nooit getrouwd, ofschoon Hij zeker een man was die liefhad en diep werd bemind. Hij sprak over een ideaal, dat mensen zichzelf inzetten voor de dienst van het koninkrijk Gods alsof zij eunuchen waren, en zijn leven gaf blijk van dit soort edelmoedigheid en vastberadenheid.
De leerlingen van Jezus hadden zeker geen hoge achting voor een leven, dat zo diep geworteld was in God, dat het geen tijd vond of neiging toonde om te huwen en een familie te stichten. Niet alleen waren zij tot dit ideaal uitgedaagd door de leer en het voorbeeld van Jezus, maar hun eigen joodse en oosterse tradities ondersteunden dit ideaal tot op zekere hoogte. Een andere invloed op hun houding ten opzichte van huwelijk en gezin was een eigen en afwijkende houding tegenover de sexualiteit. Ofschoon de hebreeuwse tradities. verstandig waren en volledig pasten in het mensbeeld, was de grieks-romeinse wereld en cultuur, waarin het aantal volgelingen van Jezus zich uitbreidde, diep doordrongen van een filosofie over de mens, die de geestelijke kwaliteit van zijn wezen zeer sterk benadrukte ten koste van een geleidelijke onderwaardering van het lichamelijke. Zo neigden sommige idealistische mensen ertoe de sexualiteit als zodanig te verachten, terwiji anderen, merkwaardig genoeg, vanuit gelijksoortige motieven ertoe neigden deze tot een karikatuur te maken en te toegeeflijk te zijn.
In ieder geval begonnen zich in de loop van de jaren onder Jezus’ volgelingen bepaalde karakteristieke levenswijzen te ontwikkelen, die een engagement tot het ongehuwde, celibataire leven inhielden. Hetzij vanuit een vluchthouding, een psychologische ongeschiktheid om de stedelijke samenleving van die tijd te verdragen, een letterlijk verstaan van de raadgevingen uit het evangelie, hetzij uit een diepe honger naar ononderbroken toewijding aan God. Zijn plannen en zijn schepping, trokken sommigen naar de woestijnen en eenzame plaatsen om alleen te zijn.
Toen hun faam groter werd, trokken zij de aandacht, kregen bewonderaars en volgelingen en een tijdlang groeide dit patroon van solitair leven en trof diep de gevoelens van degenen, die in zo’n levenswijze een kracht en een toewijding aan God zagen, waartoe zijzelf niet in staat waren. Merkwaardig genoeg hadden deze kluizenaars, die zich vestigden aan de rand van de menselijke samenleving, tenslotte toch een werkelijk sociale functie.
Met de jaren groeide deze levenswijze van de kluizenaars langzamerhand uit tot een andere — kleine broederschappen of cormmuniteiten van celibatairen, die bepaalde aspecten van hun leven en werk samen deelden. Deze ontwikkeling werd duidelijk geconsolideerd in wat bekend is geworden als het monastieke leven. Maar in deze leefwijze speelden verscheidene nieuwe noties en tendenties mee. Het klooster was op de eerste plaats een stabiele communiteit en beschouwde zich zelf in dienst van de Heer door de aard van zijn leven en gebed en ook in dienst van de mensen door te getuigen van de mogelijkheden tot menselijke verbondenheid in de Geest en door een oase van geestelijke verfrissing te scheppen in een wereld, die steeds meer verdorde.
Misschien was het dit laatste besef dat de kloosters dichter naar de beschaafde centra deed toegroeien; de woestijn is niet zozeer de woestenij als wel de woeste menselijke samenleving zonder het licht en het leven van Christus. In ieder geval werd het klooster spoedig een centrum van beschaving en de gemeenschap van celibatairen beschouwde zich zeif steeds meer verantwoordelijk en dienstbaar voor anderen buiten het klooster.

De oorspronkelijke volgelingen van Jezus zagen zich zeif niet slechts als leerlingen en spirituele erfgenamen, maar als medewerkers in zijn zeiding. Dit vloeide niet alleen voort uit het aanstekelijk enthousiasme voor het soort leven, dat zij leidden, maar ook uit de opdracht van de Heer zeif. Hij had hen allen en in het bijzonder zijn twaalf speciale leerlingen opgedragen te getuigen van zijn leer door woord en voorbeeld en zo het rijk Gods onder de mensen te verbreiden.
Een van de bijzondere hoedanigheden van Jezus’ leven was de dienstbaarheid. Hij toonde voortdurend de bereidheid zich zelf in dienst te stellen van anderen en Hij hield aan zijn volgelingen het ideaal van algehele dienstbaarheid voor als de grootste houding van een mens. Zijn leer was dat de liefdedienst ten opzichte van God en de mensen geen grenzen kent van kwaliteit en kwantiteit; Hij gal zelfs het voorbeeld van slavendienst aan anderen en van totale zelfgave, zelfs tot in het wegschenken van zijn eigen leven toe. In een tijd, toen men uitzag naar de messias als een koning, openbaarde Jezus zich als de lijdende dienstknecht en riep zijn volgelingen op dienstbaar te zijn op eenzelfde manier.
Dit gevoel van opgedragen dienstbaarheid en zending zette zijn volgelingen in vuur en dreef hen voort. Niet alleen stelden zij zich zelf in directe dienst van het Woord door hun onderricht en verkondiging, maar de kwaliteit van hun leven gaf evenzeer getuigenis van het rijk Gods. Zij gaven elkaar raad en troostten elkaar, baden en leden samen, deelden hun bezittingen en waren elkaar van dienst. Dienende liefde werd het kenmerkend stempel van de oudchristelijke gemeenschap.
Ofschoon alle christenen dezelfde verantwoordelijkheid voor de verbreiding van het rijk Gods deelden, kon iedereen niet alles doen. Jezus zelf had bepaalde mensen uitgekozen om op een bijzondere wijze te delen in de verantwoordelijkheid voor de gemeenschappelijke zending en een bijzondere rol te vervullen in de dienstbaarheid. Langzamerhand ontstond een variëteit aan gespecialiseerde diensten of ambten in de oud-christelijke gemeenschap. Sommigen waren naar buiten gericht in die zin dat zij een toenadering inhielden tot joden en heidenen, die Christus niet kenden; anderen waren naar binnen gericht en dienden het bestuur, de coördinatie en de organisatie van de christelijke gemeenschap zeif, zich uitstrekkend van het voorgaan in de eucharistie tot aan het beheer van haar bezit.
Uit een onbewuste vermenging van verscheidene rollen en functies — de oud-testamentische offeraar, de boodschapper van Gods wil aan de mensen, de leerling van Jezus, de apostolische dienaar, de presbyter-bisschop, de voorganger in de eucharistie — komt geleidelijk de figuur naar boven, die wij kennen als priester. Aanvankelijk was hij een gehuwde of ongehuwde man en werkte hij in dit priesterberoep alleen maar af en toe of constant. Maar binnen korte tijd, toen stabiele christengemeenten tot bloei kwamen, werd de behoefte gevoeld aan blijvende en volledig gebonden personen met een officiële verantwoordelijkheid. Spoedig werden de priesters en de andere ambtsdragers, gehuwd of niet, een soort stand binnen de kerk.
Toen de christelijke weg in de vierde eeuw tot staatsgodsdienst werd gemaakt, werden de christelijke gemeenten legitiem, vermenigvuldigden zij zich en waren een zichtbare verschijning binnen de grotere maatschappij. Hun officieel aangestelde werkers en leiders kregen een zekere burgerlijke status en macht. In een wereld, waarin de traditie burgerlijk en sacraal gezag identificeerde, werden priesters en andere ambtsdragers openbare functionarissen van een nieuwe, christelijke maatschappij. Toen de rijkdom en de invloed van de kerk toenam, kregen de naar binnen gerichte dimensies van het ambt een steeds belangrijker plaats. Toen de maatschappij op grote schaal steeds meer christelijk werd, versmolten ook de parameters van de burgerlijke en kerkelijke maatschappij tot één geheel en werden de naar buiten gerichte, apostolische functies van het ambt zeldzamer. Het gevolg van al deze veranderingen was de geleidelijke bureaucratisering van de stand van ambtsdragers tot een soort kerkelijke publieke dienst, een corps van kerkmensen bekend als de clerus.
Een noodzakelijk begeleidend verschijnsel van deze ontwikkeling was dat de rol van de priester langzamerhand onderging in die van de priester-klerk; de eis een man van de kerk te zijn bracht de fundamentele roeping een man Gods te zijn zwaar in verdrukking. De kerk is natuurlijk de verzameling van mensen, die de Heer dienen, maar het is onvermijdelijk dat ook de kerk gediend moet worden. Ofwei doordat het rijk Gods en de kerk, het werktuig voor de uitbreiding van het rijk, met elkaar verwisseld werden, ofwel door bet verval van de klassieke maatschappij en de stratificatie van de rollen in de middeleeuwen, werd het concept van de clericale priester een vertrouwd en bruikbaar begrip en trok hij geleidelijk steeds meer van de verantwoordelijkheden aan zich, die eens bet prerogatief waren van iedere christen.

Ondanks deze institutionalisering van de rol van de priester werden de functies van het ambtswerk nooit gescheiden gezien van de persoon van de bedienaar. Aan de priester werd de eis gesteld een leven van een zeker niveau te leiden en blijk te geven van een zekere graad van heiligheid, passend bij de waardigheid en de heiligheid van zijn roeping en functies. Als hij de meeste christelijke verantwoordelijkheden droeg op een uitzonderlijke manier, dan was hij bij uitstek een leerling van Christus. In het bijzonder moest hij ongehuwd zijn.
Het ideaal van het priestercelibaat had tal van wortels. Jezus, de ene priester van het nieuwe verbond, was nooit getrouwd. Bijgevolg raadde de Heer het celibaat omwille van het rijk zelf aan en het voorbeeld van zoveel religieuze communiteiten getuigde van de duurzaamheid van dit ideaal. Naast overwegingen van sociaal-politieke of economische aard op kleinere schaal, was van grotere invloed op de ontwikkeling van het ideaal het oudtestamentische idee van rituele, priesterlijke zuiverheid, waarvan de geest niet helemaal losstond van de vreemde en verwrongen noties over sexualiteit en sexuele moraal, die zich in het westen hadden ontwikkeld. Het celibaat werd bovenal gezien als zelfbeheersing en zelfbeheersing als het zich onthouden van een noodzakelijk verontreinigend en een laag werelds verlangen en gedrag. De hebreeuwse priester, de heidense priester en bij uitstek de christelijke priester moest een man van God zijn, een man apart, een gezuiverd man; dienovereenkomstig moest hij afstand doen of zich onthouden van sexueel gedrag.
Een andere stroming, die invloed uitoefende, was de opkomst van de priester in de religieuze orden. De kloosters hadden hun priesters — waren ook zij geen christelijke gemeenschappen? In de loop der jaren werden vanwege de hoogachting voor de waardigheid van de offeraar in de eucharistie en de bedienaar van de sacramenten steeds meer monniken priester. Een ander type priester ontstond, dat dichter bij de wortels stond als leerling en apostel en dat hecht verbonden was met een ander ideaal van het celibaat, namelijk zoals dat zich achtereenvolgens had ontwikkeld uit tal van ervaringen en situaties — de priester-monnik.
De monastieke priester was — hoe paradoxaal ook — een leek; dat wil zeggen: hij baseerde zijn roeping primair op het algemeen leerlingschap van Christus en was geen officieel aangestelde leider en openbaar ambtenaar van de kerkelijke gemeenschap. Maar toen de gezamenlijke kloosters de belangrijkste instellingen van de kerk werden, toen de dienende functies van de monniken voor de gemeenschap buiten het klooster bloeiden en toen de kwaliteit van de clericale priesters terugliep, kregen de monniken geleidelijk en ongemerkt een nieuwe rol en een nieuw bewustzijn. Spoedig namen ook zij het karakter aan van officiële vertegenwoordigers van de kerk en werden de idealen van de monastieke priesters onmerkbaar geprojecteerd op de clericale priesters. Niet alleen moest hij kuis zijn, maar van hem werd evenzeer verwacht dat hij het ideaal van de religieuze toewijding kende.
Uit dit alles begon een nog complexere leefwijze de overhand te krijgen, de apostolische-clericale-celibataire priester, die wij tegenwoordig ook nog als basisvorm kennen. In latere eeuwen kregen de opvattingen over het religieuze leven meer apostolische en actieve dimensies en werden gemeenschappelijk leven en een seminarie-ervaring van religieuze gemeenschap idealen voor de clerus. Zo is onze contemporaine erfenis een mengsel van veel verschillende leefvormen, doeleinden en instituties met de hieraan noodzakelijk verbonden verwarringen, spanningen en contradicties. De canonieke onderscheidingen tussen seculiere en reguliere geestelijkheid en de definitie van de religieuze staat bieden weinig houvast om de wirwar te ontrafelen.

Tegenwoordig wordt het celibaat van het katholieke priesterambt in brede kring aangevochten, maar vaak genoeg worden de vragen gesteld in termen, die semantisch zonder zin zijn. De vraag of de ‘priester’ celibatair zou moeten zijn is in zichzelf contradictorisch, aangezien het celibaat juist deel uitmaakt van ons begrip van ‘priester’; de vraag die gesteld moet worden is, of de vermenging van verscheidene instituties in de loop der eeuwen — elk op zich een complex geheel en met een rijke ontwikkeling — dienstwerk, priesterschap, clerus en religieus leven, tot de tegenwoordige canonieke institutie van de clericale, celibataire ambtsdrager noodzakelijk is of noodzakelijk verstandig.
Het zich binden aan het celibaat vanwege het rijk Gods in zijn dimensie van dienst en getuigenis is een grootse en kostbare gave voor de hele kerkgemeenschap. Individuele mensen, gedreven door de Geest en begiftigd met dit charisma, kunnen goed uitgekozen worden om voor te gaan bij de eucharistie en om andere sacramentele en magisteriële ambten te vervullen. Maar het geïnstitutionaliseerde charisma van het evangelisch celibaat wordt nu langzaamaan duidelijker gezien als het eigen kenmerk van het religieuze leven, niet van het priesterschap als zodanig. Het begrip van het celibaat, zoals dat historisch is verbonden met het priesterschap, was meer dat van cultische reinheid. In de tegenwoordige post-freudiaanse wereld heeft een dergelijke opvatting veel van haar betekenis verloren.
Binnen de persoonlijke ontwikkeling van zijn roeping legt de religieuze priester allereerst de gelofte af te leven volgens de evangelische raden en ontvangt dan later het officiële ambt van de kerk. Merkwaardig genoeg krijgt de seculiere priester eerst de kruinschering en wordt daarmee opgenomen in de clerus en vervolgens, nadat hem verscheidene kleinere ambten zijn verleend, wordt hem gevraagd zich te verplichten tot het celibaat als een voorwaarde om gewijd te worden voor het priesterambt in het diocees. Het celibaat, dat van hem wordt gevraagd, is werkelijk een beslissende voorwaarde voor het blijvend binnentreden in de clericale stand en staat meer in dienst van de kerk dan van het koninkrijk.
Een van de rijkdommen van de vroege kerk was de grote variëteit van ambten en de gaven van de Geest, waarmee de christelijke gemeenschap zo rijkelijk was bedeeld. De toenemende concentratie van christelijke verantwoordelijkheden in de loop der eeuwen in de handen van de clerus beperkte echter noodzakelijkerwijze de ontwikkeling van het apostolaat en bracht een scheefgegroeide en verminkte vorm van christelijk leken-leven. Een van de aspecten van de vernieuwing van de kerk in deze eeuw is geweest de herontdekking van de betrokkenheid van ieder van haar leden in de ene zending. Het groeiend besef van het algemeen priesterschap van alle gelovigen dwingt de gewijde priester steeds meer de betekenis van zijn bijzonder ambt te zoeken in de dienst aan de vele kerkelijke instituties, waartoe hij benoemd kan worden als staflid.
Er is een aanzienlijk verschil tussen de instelling door de Heer zelf van een bijzondere ambtsbediening in de kerk via de apostelen en de veel latere ontwikkeling van de clerus. De invloed van heidense opvattingen over de heiligheid van priesterlijke personen en over het gezag van de priesters in de maatschappij heeft zeer sterk ingewerkt op de ontwikkeling van de structuren van de ambtsbediening in de kerk. Misschien is de werkelijke uitdaging van tegenwoordig niet zozeer het onderzoek naar de verhouding tussen ambt en celibaat als wel het bevrijden van deze beide instituties uit de beperkingen, die hen zijn opgelegd door de clericale status. Wat op het spel staat is het opheffen van de kerk als religie en het herstel van haar werkelijk karakter en zending als een opgedragen beweging en een revolutionair ferment in de grotere menselijke samenleving.
Er bestaat noodzakelijk een spanning in de kerk tussen de eisen van de Geest en het in stand houden van de menselijke en institutionele vormen, waarin de kerk bestaat op elk moment van de geschiedenis. Deze spanning bestaat ook zeker in het leven van de priester. Vanaf het ogenblik van zijn eerste neiging tot het priesterschap moet hij de eisen van de kerk en de aansporingen van de Geest afwegen en door het geheel van zijn leven moet deze dynamiek onvermijdelijk blijven bestaan. De blijvende eeuwige uitdaging aan de hele kerk, aan het priesterschap en aan de individuele priester is een juist evenwicht te bewaren. Er bestaat een behoefte om een priesterideaal te ontwikkelen, dat de priesters op de eerste plaats ziet als mensen, die een antwoord geven op de Geest, die vrij hun eigen vervulling zoeken in de dienst van de liefde. Dit impliceert dat zij geleidelijk de gelegenheid moeten krijgen niet alleen om dat soort dienstwerk uit te oefenen, dat zij het beste aan kunnen, maar ook om die wijze van leven — gehuwd of celibatair omwille van het koninkrijk — te kiezen, die het best past bij hun individuele persoonlijkheid, hun behoeften en hun roeping.

(Vertaald uit het engels door H. Thijssen)